Zasady interwałowe w pracy instruktora pływania

Interwał, jako zasada treningu posłużył w artykule do nakreślenia wytycznych programu pracy warsztatowej instruktora pływania. Artykuł przybliża zasady interwałowe, wgłębia się w strukturę i zastosowania tej metody w treningu, kreśli treści i organizację doskonalenia pracy instruktora pływania.

Biorąc początek od całości

Aby trafnie określić to, co chce się robić, w jakiejkolwiek dziedzinie życia, należy umieć spojrzeć na całość. Co dana czynność, profesja, wnoszą do całości życia. A życie to przecież szukanie satysfakcji, spełnienia, radości, szczęścia. Wybór praktyki i sposobu jej wykonywania musi być w ekologii z tego typu wartościami.

Ile satysfakcji daje nauka pływania instruktorowi? Jak spełnia się wykonując tą profesję? To ważne pytania. Odpowiedzi na nie warunkują sposób, w jaki instruktor wykonuje swoją pracę.

Z dobrze rozumianej całości do celów

Przełożenie rozumienia całości zachodzi na stawiane cele. Tych, nawet w tak wąskiej dziedzinie pracy, jaką jest nauka pływania, może być bez liku.

Instruktor może uczyć pływania dla zarobku, rozwijania biznesu, dumy z funkcjonowania szkoły pływania, bycia dobrze rozpoznawalną osobą, budowania marki w związku z pokrewną działalnością, np. prowadzeniem sklepu z akcesoriami pływackimi, samorealizacji jako trener we współzawodnictwie sportowym..

Może to robić, bo to lubi, bo daje mu to satysfakcję, spełnia się, kontynuując może zainteresowania dziedziną pływania z młodości. Może wykonywać swoją pracę instruktora bo się na tym dobrze zna i daje mu to poczucie pewności siebie.

Z wielości kategorii korzyści, zarówno tych zewnętrznych jak i wewnątrz-ludzkich każdy może ustalić swoją własną hierarchię ważności. Dla potrzeb tego artykułu przyjęto za priorytet osiągnięcie satysfakcji ze skuteczności procesu nauczania pływania. Ważną rolę odgrywa także możliwość zarobkowania pracą i wypracowanie dochodu usługą.

Cele precyzyjne, wymierne i opatrzone terminem realizacji

Wizualne kryteria wykonania

Skuteczność procesu nauczania. Aby nadać celowi precyzję, należałoby określić oczekiwane umiejętności adepta pływania po zadanej częstotliwości zajęć nauki pływania. Umiejętności pływackie należą akurat do wymiernych wartości, dających się zmierzyć czasem przepłynięcia dystansu określonym stylem. Ten określony jest regulaminem „stylu”, czyli formą opisową.

W nauczaniu pływania w większym stopniu liczy się opanowanie techniki, prawidłowej bazy dla późniejszych sukcesów sportowych związanych z szybkością przepływania dystansów lub pewności i bezpieczeństwa pływania. Wymierność celu jakim jest umiejętność pływacka w sposób inny niż pomiar czasu przepłynięcia dystansu można próbować określać poprzez czytelne, wizualne kryteria wykonania, które powinna spełniać płynąca osoba.

Cel taki pozostaje pomiędzy wymiernością a niewymiernością. Podobnie ma to miejsce w łyżwiarstwie figurowym, notach za styl w skokach narciarskich czy punktowej ocenie wykonania ewolucji gimnastycznej. W nauczaniu pływania ma wartość priorytetową, do czasu pojawienia się ważności kryterium czasu i dystansu.

Testy kontrolne

W takim ujmowaniu celu, jego precyzji i wymierności, każdej całościowej umiejętności należy nadać kryteria oceny: „umie”, „nie umie”, odnoszące się do kluczowych cech wykonania. Należy określić te, bez których opanowania nie możemy stwierdzić: „umie pływać tym stylem”. Mając tak sporządzoną listę kryteriów dla stylu pływackiego możemy wykonywać testy kontrolne, sprawdzające jakość wykonania a tym samym osiągalność celu.

Wyważony termin realizacji

Aby nadać celowi termin realizacji, wydzielmy cele pośrednie, niejako przystanki w drodze do celu głównego. Określmy kryteria osiągnięcia celów pośrednich. Zmierzmy czas ich osiągnięcia. Następnie dodajmy czas osiągania kolejnych celów pośrednich aż do osiągnięcia całości, umiejętności płynięcia pełnym stylem.

Czas określamy okresem nauki, ilością zajęć, długością trwania lekcji pływania. W ten sposób osiągamy precyzję, wymierność i terminowość dla celu – skuteczność procesu nauczania. Aby jednak osiągnąć satysfakcję ze skuteczności tego procesu, należy wziąć pod uwagę jeszcze kilka innych czynników.

Osoby uczone pływania są w różnym wieku, w różny sposób zdolne i pojętne ruchowo. Są różne uwarunkowania organizacyjne procesu, częstotliwość nauki, warunki ekonomiczne. Czynniki te należy wziąć pod uwagę określając jaki wynik uznany będzie za satysfakcjonujący. Podobnie jak dzieje się to w sporcie. Czasami uznaje się za sukces samo znalezienie się w gronie najlepszych na świecie a nie tylko zdobycie najwyższego trofeum.

Zasady interwałowe – ekologia

Możliwość zarobkowania pracą i wypracowanie dochodu usługą. Nadanie precyzji, wymierności i terminu realizacji dla tego celu sprowadzić można do określenia ilości zarobionych pieniędzy w określonym czasie, na które składałyby się takie parametry jak ilość zajęć i cena jednostkowa za lekcję.

Skuteczność prowadzenia nauczania pływania powinna iść w parze z możliwościami zarobkowymi za usługę. Im lepsza usługa, tym można spodziewać się wyższego wynagrodzenia i większej ilości klientów. Ale nie każdy instruktor pracuje w systemie akordowym. Nie dla każdego instruktora lekcje pływania to jedyne, czy główne źródło dochodu. Także z kreowaniem biznesu można przesadzić, tracąc na jakości nauczania.

Jakąkolwiek przyjmując skalę ważności celów należy mieć na względzie to, aby wśród tych najważniejszych zachować ekologię, ich spójność. W omawianym tu przypadku, skuteczność nauczania pływania z zadowalającą gratyfikacją pieniężną za wykonaną pracę.

Zasady interwałowe – przerywany charakter pracy

Instruktor pływania prowadzi lekcje pływania. Czyni to po kilka razy na dzień, pracuje codziennie lub kilka razy na tydzień. Jeśli przygotowuje się do zajęć oraz tworzy usprawnienia w pracy, dodatkowo poświęca czas na doskonalenie swojego warsztatu.

Charakter jego pracy w skali zarówno dziennej jak i tygodniowej musi mieć znamiona pracy przerywanej. Zajmuje się wybranymi tematami warsztatowymi pomiędzy koniecznymi przerwami, innymi czynnościami życiowymi czy inną pracą. Jego aktywność można przyrównać do interwałów treningowych. Stąd pomysł, aby dobrze działające zasady treningu interwałowego przenieść na pracę warsztatową instruktora pływania.

Zasady interwałowe treningowe

Każdy sportowiec zna i miał do czynienia w większym lub mniejszym stopniu z zasadą przerywaną w treningu a w niej, metodą powtórzeniową i interwałową. Zasada ta, oprócz metody ciągłej jest jedyną znaną w treningu. Sportowcy zazwyczaj zajmują się umiejętnym mieszaniem tych metod dla osiągnięcia postawionych celów treningowych.

Metoda pracy ciągłej

Ćwicząc metodą ciągłą ustalamy jedynie dwa parametry. Pierwszy – czas trwania obciążenia, zakres pracy (objętość pracy) lub długość pokonywanej trasy. Drugi – intensywność wykonania, tempo lub wysokość obciążenia w tym ciągłym wysiłku. W warsztacie pracy instruktora pływania zastosowanie tej metody jest wtedy, gdy instruktor wybiera daną czynność warsztatową i pracuje nad nią dotąd, aż osiągnie „metę”. Charakter jego pracy ma znamiona pracy jednozadaniowej.

Przykład. Analiza dobrego podręcznika nauki pływania, dotąd aż.. Analiza i dobór ćwiczeń nauczających wybrany fragment techniki pływania, dotąd aż.. Instruktor może zgłębiać temat dotąd aż go ukończy, aż osiągnie założony efekt. Może pracować do połowy nocy, wtedy jego wysiłek będzie miał znamiona biegu maratońskiego lub może poświęcić na niego godzinę wydajnej pory kolejnych dni. „Pobiegnie” na krótszy dystans, ale może z większą intensywnością wysiłku.

W tym drugim przypadku, jeśli nie chce wykonać pracy tylko pobieżnie, może rozłożyć ją na więcej odcinków. Pracować następnego dnia przez godzinę, i następnego, i tak może codziennie, albo co drugi dzień, z mniejszymi lub większymi przerwami. Wtedy właśnie dokonuje zastosowania metody przerywanej w pracy nad swoim warsztatem.

Zasady interwałowe – odpoczynek między wysiłkami

Trening przerywany charakteryzują już trzy parametry. Pierwszy – obciążenie w okresie pracy. Drugi – czas i ilość stosowanych okresów pracy. Trzeci – czas i charakter przerw odpoczynku pomiędzy nimi.

W metodzie powtórzeniowej stosuje się długie przerwy pomiędzy okresami pracy, pozwalające na pełny wypoczynek. Jest to dobre dla treningu techniki, sprawności układu nerwowego, także kształtowania siły maksymalnej, szybkości. Sprinter, stosując tą metodę treningową jest coraz szybszy ale jego wydolność zależna w dużym stopniu od pojemności skurczowej serca nie różni się istotnie od osób prowadzących siedzący tryb życia.

Gdy jednak skrócimy czas przerw odpoczynkowych, nie pozwolimy organizmowi na pełny wypoczynek po zadanej pracy i nałożymy na niego kolejny wysiłek, otrzymamy metodę interwałową. Nie likwidujemy objawów zmęczenia organizmu, utrzymujemy aktywność narządów wewnętrznych a czynność serca ulega stopniowemu nasileniu.

Zasady interwałowe warsztatu instruktora pływania

Trening fizyczny wpływa na całą fizjologię człowieka. Czynności warsztatowe instruktora pływania w największym stopniu wpływają na jego dyspozycje umysłowe, pożytkowania wiedzy w praktyce, podejmowania decyzji, organizacyjne. Także fizyczne w sensie sprawności fizycznej, sprawności pokazu technik pływackich.

Przerywana forma pracy z pełnym odpoczynkiem pozwoli na odświeżanie treści nauczania, utrwalanie najistotniejszej wiedzy, przygotowanie do każdorazowej usługi, także nieskrępowaną teorią postawę na samej lekcji. Instruktor jest dobry w tym co robi i utrzymuje status quo.

Jeśli stosuje zbyt długie przerwy na doskonalenie swojego warsztatu pracy, jego wiedza przechodzi w zapomnienie, musi ją odświeżać, przypominać, aby znów ją świadomie stosować. Jeśli udziela częstych lekcji pływania, praktyka ta jest dla niego okresem odświeżania warsztatu pracy.

Umysł synergistyczny

Działanie umysłu człowieka polega na tworzeniu niezliczonej ilości synergistycznych powiązań pomiędzy myślami, pojęciami. Myśląc na jakiś temat, mózg tworzy skojarzenia, podpowiada, ukazuje świadomości nowe oblicza tematu, zgłębia treści, poszerza horyzonty widzenia sprawy. Warunek zachodzenia tego procesu stwarzają zasady interwałowe.

Nowe skojarzenia myślowe odnajdują zastosowanie w praktyce, czy tego instruktor chce, czy nie, gdy otrzyma nową wiedzę, zawsze spojrzy na swoją praktykę już z innego punktu widzenia. I tak, człowiek, instruktor staje się tym, co myśli.

Zasady interwałowe a ciśnieniowy kocioł

Gdybyśmy parametry treningu interwałowego potraktowali jak zawory kotła, to wszystkie je zamykając doprowadzilibyśmy do nadmiernego ciśnienia i wielkiego BUM kotła. Przekładając na trening sportowca do nadmiernego obciążenia i zniszczenia materiału, ludzkiego organizmu.

Nie można zwiększać obciążenia pracą, skracać przerw odpoczynkowych i zwiększać ilość powtórzeń wysiłku jednocześnie, bo jest to niemożliwe. Gdy zamykamy jakiś „zawór”, otwórzmy inny. Zwiększając obciążenie pojedynczego okresu pracy, zwiększajmy jednocześnie czas przerw odpoczynkowych albo zredukujmy ilość powtórzeń wysiłku. Gdy skracamy czas przerw odpoczynkowych, zmniejszmy obciążenie pracą lub/i ilość powtórzeń pracy.

Kierując oddziaływanie na siebie poszczególnych parametrów treningu przerywanego możemy wpływać na rozwój poszczególnych zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych organizmu. Owym kotłem możemy kształtować szybkość, moc, wytrzymałość szybkościową, wytrzymałość, siłę, technikę, koordynację.

Stosując umiejętnie „zawory ciśnieniowego kotła treningowego”, osiągamy pewną myśl oddziaływania jednych parametrów względem drugich i zamierzony efekt oddziaływania tych parametrów treningu na organizm sportowca.

Jak taki kocioł zaprzęgnąć do w pracy warsztatowej instruktora pływania?

Konstrukcja takiego kotła musi opierać się na pewnych zasobach. Sportowiec, aby prowadzić trening interwałowy używa ćwiczeń – biega, jeździ na rowerze, skacze, podnosi ciężary, wykonuje zawiłe ruchowe techniki. Są to formy ruchu, które współgrają z celem sportowca, specjalizującego się w danej dyscyplinie.

Dla pracy metafory kotła interwałowego, instruktor musi określić swoje zasoby, zgodne z wymogami jego pracy a ściślej, z celami, jakie pragnie swoją profesją osiągnąć.

Działania jakie powinien wykonać instruktor

Wizualizowanie celu od pozycji wygranej

Wymieńmy te działania, które instruktor powinien wykonać, aby osiągnąć sformułowane cele, związane z satysfakcją ze skuteczności i powodzenia procesu nauczania oraz możliwością zarobkowania pracą i wypracowaniem oczekiwanego dochodu.

Zacznijmy od wyobrażenia sobie pełnej realizacji owych celów, ich wizualizacji, przyjrzeniu się im i ich odczuciu tak, jakby już miały miejsce. Potem, ciągle przyglądając się im pomyślmy, jakie działania do powstania tego obrazu prowadziły. W poszukiwaniu dobrych rozwiązań zastosujemy rozumowanie „wstecz”, od pozycji wygranej.

„Wiem, że nauczyłem podopiecznego pływać. Przeszywa wodę sprawnie od brzegu do brzegu, a nie tylko sprawnie unosi się na niej”. Satysfakcja jest określona, ma swoje odniesienia do postrzeganej sytuacji. Działaniem instruktora są czynności mające na celu konkretne określenie umiejętności dających się kontrolować i oceniać. Stają się one źródłem satysfakcji z procesu ich nauczenia.
– czuję satysfakcję, bo dziecko przepływa standardową długość basenu poprawnym kraulem na piersiach,
– realizuje w tym zadaniu w sposób uznany za poprawny wszystkie istotne szczegóły techniki wykonania..

Cel stawiany w sprzężeniu zwrotnym informacji

Materiał ludzki z jakim pracuje instruktor jest różny niemal z każdym nowym podopiecznym. Osiągnięcie umiejętności pływackich dziecka zdolnego w tym samym czasie, co dziecka z którym pracujemy w długotrwałym toku korekcyjno-kompensujących ćwiczeń nie będzie źródłem pełnej satysfakcji instruktora. Do punktów odniesienia satysfakcji możemy dojść szybciej, określić ten czas nie idąc jednak na skróty, wyposażając podopiecznego w zgodne z przyjętymi kryteriami umiejętności.
– czuję satysfakcję, bo pracowałem z uczniem tak zdolnym, że proces nauczenia go kraula na piersiach zajął mi 12 lekcji pływania..
– czuję satysfakcję, że chłopiec, któremu miałem „prostować kręgosłup”, był wiotki i słaby fizycznie, nauczył się sprawnie pływać kraulem na piersiach w ciągu 40 lekcji..

Satysfakcja będzie udziałem instruktora, gdy treści nauczania będzie miał uporządkowane, bez pominięcia żadnej z istotnych. Porządek oznacza kolejność treści poprzedzających i następujących. Także wyznaczenie na tej drodze celów pośrednich lub/i kontrolnych, dysponowanie katalogiem rozwiązywania problemów, czyli treści, które pomogą przejść od każdego punktu A do kolejnego B i dalej umiejętności pływackich. Satysfakcja wypływać będzie z pozytywnych odniesień, kolejnych wykonanych kroków ku całości umiejętności, postępie, tempie, czasami wolniejszym, czasami szybszym.

Zasady interwałowe pracy – motywacja obu stron

Satysfakcja musi być obopólna. Dobrze się pracuje z osobą, która tak jak instruktor chce nauczyć, tak ona chce się uczyć. Ma motywację do osiągnięcia wspólnego celu. Zdarza się, że osoba ucząca się zadowala się „jedynie” sprawnym unoszeniem się na wodzie. Proces pełnej nauki zatrzymuje się gdzieś w połowie. To zrozumiałe, bo zaawansowana znajomość stylu pływackiego graniczy już z „byciem pływakiem”. Większości uczących się pływać nie o to chodzi. Aby instruktor ukierunkowany na skuteczność procesu nauczania czerpał z efektów takiej pracy satysfakcję powinien dokonać wszystkiego co umie w mentalnym podejściu do procesu nauki oraz postawić cele osiągalne dla siebie i podopiecznego. Trzeba umieć dojrzeć „szklankę do połowy pełną”. Umieć podejść mentalnie do własnej osoby w przerwanym procesie nauki, pracować z uczniem utalentowanym aż do poziomu mistrzostwa sportowego.

Zasady interwałowe – wdzięczność

Kolejna kategoria działań jaką instruktor może wykonywać w swoim interwale pracy warsztatowej to praktykowanie wdzięczności, za możliwość nauki, osiągnięte wyniki, dobre relacje, zarobek. To proces budzący w świadomości instruktora pływania satysfakcję, ale także odpoczynek i gotowość do nowego wysiłku:
– czuję satysfakcję, bo mam kolejne doświadczenie i pozytywny odbiór tego co robię,
– doszedłem do punktu, w którym mogłem zrobić coś jeszcze inaczej, co inspiruje mnie do poszukiwań,
– znalazłem fajne rozwiązania dla kolejnych problemów przyswajalności treści nauczania, wzbogaciłem mój warsztat,
– zarobiłem pieniądze,
– jestem jeszcze lepszy i gotów do kolejnego nauczania pływania..

Kategorie działań

Podsumujmy wyznaczone kategorie działań:

1. Ustalanie kryteriów poprawności i umiejętności posługiwania się techniką pływacką oraz sposobów kontroli ich (poprawności, umiejętności) osiągania.
2. Metodyka osiągania celów pośrednich i końcowych umiejętności pływackich.
3. Mentalne uczenie się osoby podopiecznego i samego siebie w procesie nauki pływania.
4. Praktykowanie wdzięczności i kształtowanie gotowości do kolejnego procesu nauki pływania.
5. Inne, na które kierujemy naszą uwagę.

Są oczywiście inne zasoby, także ważne, dla inaczej sformułowanych celów. Dla tych zasobów zarezerwowano kategorię „Inne”. Należy brać pod uwagę, że cele się zmieniają. Pojawianie się w kategorii „Inne” dużej liczby treści powinno skłonić do ich skategoryzowania i weryfikacji priorytetów pracy instruktora pływania.

Jeśli działanie każdego zaworu kotła określa tarcza ze wskaźnikiem intensywności pracy, to taką intensywnością pracy instruktora pływania w kategoriach działania będzie długość listy czynności szczegółowych.

Listy szczegółowe

Ustalanie kryteriów poprawności i umiejętności posługiwania się techniką pływacką oraz sposobów kontroli ich osiągania:

• analizuję techniki mistrzów, video, film, obserwuję relacje na żywo, telewizyjne, uczestniczę w spotkaniach warsztatowych z mistrzem pływania,
• analizuję podręczniki technik pływackich, literaturę specjalistyczną, książki i artykuły,
• uczę się, doskonalę umiejętności własne, zgodnie z uaktualnianym modelem mistrzowskim,
• gruntuję w umyśle obraz poprawności nauczanego stylu poprzez trening mentalny,
• formułuję kryteria oceny jakości posługiwania się daną techniką pływacką i sposoby przeprowadzania oceny,

Metodyka osiągania celów pośrednich i końcowych umiejętności pływackich:

• analizuję metodykę nauczania umiejętności pływackich, książki, artykuły, biorę udział w warsztatach, wykładach o nauczaniu pływania,
• wyznaczam i uaktualniam metodykę dojścia do wybranych umiejętności, analizuję treści „najpierw-potem”, wyznaczam cele pośrednie, uwarunkowujące osiągnięcie umiejętności docelowej, wyznaczam „kamienie milowe” na drodze do umiejętności, porządkuję drogi nauczania w dobranym dla siebie modelu,
• buduję zasoby ćwiczeń zmierzające do osiągania odcinkowych (od punktu A do punktu B i dalej) umiejętności, weryfikuję ich skuteczność, ustalam „jak uczę danego elementu?”, buduję programiki przechodzenia do umiejętności etapowych, spajam umiejętności cząstkowe w całość, rozwiązuję problemy i trudności opanowywania umiejętności, w tym także poprzez formułowanie zindywidualizowanego podejścia do podopiecznego..
• pracuję nad tokiem zajęć, celami i treściami poszczególnych części lekcji pływania, nad zmiennością toku zajęć w miarę rosnących umiejętności pływania podopiecznego, dostosowywaniem treści do najbardziej aktualnych i potrzebnych,
• formułuję zadania dodatkowe, ćwiczenia na lądzie, wspomagające nauczanie pływania w kolejnych etapach zaawansowania, w tym także o charakterze korekcyjno-kompensującym, treningu funkcjonalnego pomagającego opanować techniki pływackie,

Mentalne uczenie się osoby podopiecznego i samego siebie w procesie nauki:

• pracuję nad sobą, nad własną motywacją do pracy instruktora pływania, udzielania lekcji pływania, własnym „dlaczego to robię?”, „jak bardzo chcę to robić?”,
• dbam o dyspozycję na dzień, na lekcję pływania, osobistym zapałem, zaangażowaniem do pracy, pewnością siebie,
• zmieniam ramy moich reakcji na zdarzenia, osoby, sytuacje, gdy tego wymagają,
• usprawniam umiejętności budowania relacji międzyludzkich,
• organizuję pracę, usługi, sporządzam i analizuję konspekt, plan lekcji pływania, logistykę, dokumentację zajęć,
• uczę się osoby podopiecznego, identyfikuję jego preferencję, dostosowuję swój przekaz do wydajnych kanałów odbioru podopiecznego,
• uczę się stosowania zasad i procesu dydaktycznego, narzędzi NLP dla osiągania skuteczności działań na lekcjach pływania,

Praktykowanie wdzięczności i kształtowanie gotowości do kolejnego procesu nauki pływania:

• analizuję TEFCAS każdego procesu nauki pływania, na bieżąco, po zakończeniu etapu, procesu nauki,
• praktykuję wdzięczność za każdą lekcję pływania, każdy zakończony proces nauki

Zasady interwałowe pracy warsztatowej instruktora pływania – finalizacja

Podsumowując, określiliśmy przykładowe cele warsztatu pracy instruktora pływania. Scharakteryzowaliśmy dominujący charakter jego pracy – przerywany i umysłowy. Przyjęliśmy model pracy, wynikający z zasad interwałów treningowych i ich porównania do działania kotła ciśnieniowego. Określiliśmy wysiłek warsztatowy, działania i czynności, które trzeba wykonywać.

Pozostała konstrukcja grafiku pracy lub innej procedury, które będą realizowały cele, poprzez powiązane działania i czynności, umiejscowione w czasie lub określonym nakładzie czasowym, powtarzane i modyfikowane w powtórzeniach, z właściwie dobranym interwałem odpoczynku.

Przykładowy „kocioł ciśnieniowy” dla 5 dniowej nauki pływania w tygodniu przedstawiony zostanie w kolejnym artykule. Planowany termin jego publikacji to listopad 2019 roku.

Maciej Kolomski

Bibliografia

1. Brian Tracy „Cele! Zdobędziesz wszystko, czego pragniesz, szybciej, niż myślisz”, Onepress, Helion 2016
2. Toni Nett „Główne zasady w treningu – zasada interwałowa i ciągła”, Sport Wyczynowy nr 1/29/1966
3. Ireneusz Malarecki „Fizjologiczne podstawy przerywanych form treningu sportowego”, Sport Wyczynowy nr 3/31/1966
4. Tony Buzan „Potęga umysłu”, MUZA SA, Warszawa 2003
5. Stephen R.Covey „7 nawyków skutecznego działania”, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Diogenes, Warszawa 2001
6. Vera F.Birkenbihl „Siano w głowie?”, Wydawnictwo KOS, Katowice 2003
7. Edward de Bono „Naucz się myśleć kreatywnie”, Wydawnictwo Prima, Warszawa 1995

Zaktualizowano: 20 sierpień 2021r.