Redukcjonistyczny, holistyczny i emergentny pilates

Krótka historia pilates

Pilates to system ćwiczeń fizycznych stawiający różnorodne cele dla osób go uprawiających. W pierwszej kolejności można wymienić zdrowotne, bo niewątpliwie pod tym względem przynosi znaczące korzyści. Jest także pożyteczny dla celów utylitarnych, dobrego samopoczucia nie tylko wolnego od bólu i stresu. Za sprawą ćwiczeń fizycznych pilates i formuły ich wykonywania można wniknąć wgłąb siebie, świadomość ciała i powiązanych z nią życiodajnych aspektów ludzkiego bytu.

Treści pilates przeplatają się z innymi systemami ćwiczeń fizycznych, takimi jak joga, trening funkcjonalny, powięziowy. Pilatesem uzupełniają treningi sportowcy, tancerze. Dzięki wyspecjalizowanym ćwiczeniom tego systemu nabierają kondycji kobiety po urodzeniu dziecka. Jak pisze Elizabeth Larkam w książce „Powięź. Sport i aktywność ruchowa” środki ruchowe wykorzystywane w pilates doczekały się „rozszerzenia protokołów treningowych i dostosowania ich do różnych grup schorzeń, dysfunkcji oraz osiągania zróżnicowanych celów.”

Joseph Hubertu Pilates

Twórcą pierwszych założeń metodycznych tego systemu ćwiczeń był Jospeph Hubertus Pilates żyjący w latach 1880-1967. Po I Wojnie Światowej stworzył projekt leczenia ruchem skierowany do poszkodowanych w czasie tej wojny. Nazwał go „Contrology”. Ćwiczenia zaczynały się na podłodze, na macie, bez dodatkowych przyrządów. W miarę praktyki Pilates wzbogacał system o ćwiczenia na przyrządach.

Początkowo sprzęt rehabilitacyjny montował ze sprężyn wyciągniętych z łóżek szpitalnych. Później rozwinął ten system o znaczącą ilość zmyślnych aparatów treningowych, urządzeń i konstrukcji, podpierających wybrane części ciała lub podwieszających je na linkach lub rozciągliwych sprężynach, wywołujących kierunkowy opór dla ruchu ciała i rozciągnięcie tkanek.

Założenia metodyczne systemu pilates

Ćwiczenia pilates opierały się na ruchu „od środka”. To obszar zlokalizowany pomiędzy dolnymi żebrami a miednicą. Ustalenie i ustabilizowanie tzw. „neutralnego” ułożenia miednicy i kręgosłupa, szczególnie w odcinku lędźwiowym, pozwalało na zdrowy przepływ ruchu w inne rejony ciała. Ćwiczenia skupiały się na aktywizowaniu mięśni odpowiedzialnych za stabilność wspomnianego rejonu „środka”, mięśnia poprzecznego brzucha, mięśni dna miednicy, wielodzielnych, przepony.

„Contrology”, swoista gimnastyka ciała wykonywana na macie oraz udoskonalanych i rozpowszechnianych urządzeniach typu Reformer, Wunda Chair, Cadillac, Baby Arc, Spine Corrector, Trapeze z czasem zmieniła nazwę na metodę pilates.

Linia ćwiczeń na macie, tzw. „matwork” zyskała ze względu na łatwość i niski koszt dostępu do ćwiczeń, ale przede wszystkim pozytywny zdrowotny wpływ, ogromną popularność. Jak podaje książka „Powieź. Sport i aktywność ruchowa” „w roku 2010 liczba osób związanych z tą metodą wyniosła w USA 8 653 000, a na całym świecie (..) jest (..) wiele razy większa.”

Mutacje i dobór naturalny a pilates

Do jakich wniosków może prowadzić rozpatrywanie rozwoju pilatesu w kategoriach mutacji i doboru naturalnego? Christopher Wills w książce „Dzieci Prometeusza” tak pisze o ewolucji:

„Większość z nas wyobraża sobie ewolucję jako proces zawsze bardzo powolny. Gdzieś w populacji pojawia się korzystna mutacja, potem się rozprzestrzenia, później znów pojawia się jakaś korzystna mutacja, następuje z kolei jej rozprzestrzenienie, i tak dalej. Ponieważ większość powstających mutacji jest albo obojętna, albo wręcz szkodliwa, na każdą korzystną mutację, która zdoła się pojawić i upowszechnić, przypada wiele innych, które muszą się pojawić i zniknąć. Cały proces wydaje się przerażająco powolny – większość ważniejszych zmian ewolucyjnych, które możemy prześledzić w zapisie kopalnym, wydaje się wymagać milionów, a nawet dziesiątków milionów lat.”

Tyle o ewolucji. Jak to się ma do zagadnienia pilatesu, ścieżki rozwoju tego systemu i jego przyszłości? Ruchem człowiek zajmuje się od początków swojego istnienia. Pilates, w odniesieniu do ewolucji wydaje się „korzystną mutacją” zajmowania się zdrowiem i funkcjonalnością naszego ciała. „Zdołał się upowszechnić.”

Przynajmniej na krótki w odniesieniu do procesów ewolucyjnych okres 100 lat. Dzięki doborowi naturalnemu, następuje selekcja mutacji. Szansę przetrwania mają te potrzebne. Szkodliwe są usuwane. Jak się wydaje, przetrwanie systemu ćwiczeń pilates zawdzięcza potrzebie, którą wdzięcznie realizował i nadal to robi.

Pilates „pojawił się” odpowiadając na potrzeby ludzi poszkodowanych na wojnie, z dysfunkcjami o podłożu cywilizacyjnym układu ruchu, także z głębszego zrozumienia istoty działania naszego ciała w ruchu. Inspiracja dana tym systemem rozwija się. Integracja strukturalna zapoczątkowana przez Idę Rolf, metoda Moshe Feldenkraisa, trening funkcjonalny, system Gyrotonic, trening powięzi – to niektóre, wydaje się „korzystne” i w dużym stopniu podobne pilates systemy zajmowania się ruchem i ciałem człowieka.

Biegnące w innym nurcie niż sport. Nie mające tak bogatej tradycji jak różne rodzaje sztuki walki, taniec czy joga.

Pilates w polu nawyków

Inne ujęcie naszych dziejów niż ewolucjonizm zaprezentował w książce „Nowa biologia” Rupert Sheldrake. W teorii pól morficznych wyjaśnia zasadę tworzenia się form życia. Jest nią rezonans morficzny, tworzenie się matrycy nowego z działania starego. Nowa matryca jednak nie zawsze odzwierciedla w 100% stare. Ma bardziej charakter nawyku niż wiernej kopii, a nawyki z czasem, w wyniku licznych powtórzeń można przekształcać.

Dlatego myśląc o pilates można domniemywać, że zagościł w polu behawioralnym, czyli ludzkich zachowań, stałych trendów, nawyków zajmowania się ciałem, ale także, że wraz z nowymi osiągnięciami wiedzy człowieka będzie weryfikowany i podlegał ewaluacji.

Stanowiska metodologiczne a pilates

Kierunek tej ewaluacji być może nadają trzy terminy: redukcjonizm, holizm, emergentyzm. To swoiste stanowiska metodologiczne wyjaśniające zjawiska także w odniesieniu do systemów ćwiczeń fizycznych.

Redukcjonizm

Redukcjonizm zakłada, że właściwości całości, a w naszym zainteresowaniu, organizmu, można wysnuć na podstawie sumy części, które tą całość tworzą.

Według redukcjonizmu

2+2+2+2+2=10

Początek temu stanowisku dał Kartezjusz w XVII wieku i pogląd ten „zaciążył” w oglądzie zjawisk ludzkiego życia do czasów nam współczesnych. Każda całość da się wyjaśnić, trzeba tylko znać działanie jej części. Wystarczy być biegłym na polu matematyki, fizyki, chemii, innych nauk ścisłych. Dodać składniki i otrzymać ostateczny, niepodważalnie wiarygodny wynik. Bo wszystko jest maszynami. Kartezjusz rozdzielił rzeczywistość materii i rzeczywistość ducha.

Holizm

Kres rozpowszechnianiu redukcjonizmu zapoczątkował holizm. Ten pogląd metodologiczny przyjmuje założenie, że całość to coś więcej niż suma części. Nabiera nowych właściwości z tego względu, że jest całością. Całość wymaga innej perspektywy patrzenia na nią samą, jako oddzielnego od sumy części organizmu.

Według holizmu

2+2+2+2+2= ok.10

To, co wypełnia wynik ponad wartość „10” to coś, czego nie obliczy nawet najlepszy komputerowy algorytm. Holizm przyjmuje wiarę w obecność ducha, ukrytego porządku.

Emergentyzm

Co jednak się dzieje, gdy całość, która nabiera nowych właściwości żyje swoim losem i wspina się na wyższy poziom egzystencji? Staje się zdolną do napełniania się tym, co nowe i wyższe ma jej do zaoferowania? Może nawet dokonuje własnych wyborów? Czy to jest emergentyzm? Być może. Nowym jest może zdolność dostrojenia się do działania rezonansu morficznego. Tworzenie nowego nawyku, być może usankcjonowanego w doborze naturalnym.

Według emergentyzmu

ok.10 x 77 = ∞

Końcowy wyniki oddaje istotę jak się wydaje emergentyzmu. Wchodząc na kolejne wyższe poziomy egzystencji całość może osiągać wymiar nieskończoności, co jak się wydaje jest najbliższe stanowiska metodologicznego funkcjonującego w naszym życiu.

Magia liczb i symboliki

Formuła liczby „77” może się kojarzyć z logiką przemocy wypowiedzianą przez Lamecha w Księdze Genesis (4,23–24): „Męża gotów jestem zabić, jeśli mnie zrani, a chłopca, jeśli mi zrobi siniec. Jeżeli Kain miał być pomszczony siedem razy, to Lamech siedemdziesiąt siedem razy.” lub logiką miłosierdzia jakiej naucza Jezus Chrystus: „(..) przystąpił Piotr do niego i rzekł mu: Panie, ile razy mam odpuścić bratu memu, jeżeli przeciwko mnie zgrzeszy? Czy aż do siedmiu razy? Mówi mu Jezus: Nie powiadam ci: Do siedmiu razy, lecz do siedemdziesięciu siedmiu razy.” (Ewangelia Św. Mateusza 18, 21-22).

Ale nie chodzi tu przecież o konkretną liczbę powtórzeń a raczej o ciągłość nie mającą żadnego końca. W książce „Symbole i ich znaczenie” Jack Tresidder pisze: „Liczba siedem, liczba święta, mistyczna i magiczna, (..) symbolizuje porządek kosmiczny i duchowy i spełnienie cyklu przyrody.” Dopisana „siódemka” do „siódemki” to nie liczba o wartości 77, to raczej dodanie do wymiaru nieskończoności kolejnej nieskończoności, albo dobitne podkreślenie znaczenia pierwszej i ustanowionego porządku.

To, że idea pilatesu wkomponowała się w kartezjuszowski czy holistyczny ogląd zjawisk, to rzecz pewna. Czy otworzyła bramy do spojrzenia emergentnego?

Odpowiedzi być może udzieli analiza podziałów ćwiczeń pilates dostępna w literaturze dotyczącej tego systemu. Zgodnie z tezą stawianą przez Verę F.Birkenbihl w książce „Siano w głowie?” myślenie kategoriami pozwala nam wiedzieć, czy rozumiemy daną informację. Tutaj informację daną nam ćwiczeniami pilates. Przegląd kryteriów podziału ćwiczeń pilates dostępny w literaturze odkrywa redukcjonistyczną, holistyczną i może też emergentną metodologię tego systemu.

Przegląd kryteriów podziału ćwiczeń

Kryterium zaangażowanych w ćwiczeniu części ciała

To chyba najprostsze z kryteriów. Ciało podzielone na części. Ćwiczy głowa, tułów, nogi.. Czasami ćwiczenia angażują jednocześnie kilka fragmentów ciała, a nawet całe ciało. W pilates taki podział teoretycznie nie występuje. Praktycznie występuje i to obficie w sprzężeniu z innymi kryteriami, o których będzie jeszcze mowa.

Częściom ciała można przypisać specyficzne ruchy, które mogą one wykonać. Pojawia się kolejne kryterium podziału.

Kryterium rodzaju wykonywanych ruchów i płaszczyzn ruchu

Całość i poszczególne części ciała mogą wykonywać różne ruchy. Te rodzaje ruchów części ciała to zginanie, prostowanie, skłony w różnych kierunkach, skręty, odwodzenia, przywodzenia, krążenia, czyli ruchy koliste np. kończyną itp. Odbywają się w płaszczyznach ruchu: strzałkowej, czołowej, poprzecznej lub też są ruchami złożonymi z dwóch rodzajów ruchu jak np. skrętoskłony czy w kilku płaszczyznach (wielopłaszczyznowe).

Kryterium tego podziału wraz z podziałem na działające części ciała opracowali Kazimierz Fidelus i Józef Kocjasz i przedstawili w literaturze (m.in. „Atlas ćwiczeń” w/w autorów). Według tak stworzonych kryteriów można grupować ćwiczenia. W pilates można wyróżnić dodatkowe rodzaje ruchu jak np. toczenia, rolowania, wstrzymania pozycji.

Podział według Fidelusa i Kocjasza uwzględnił kolejne nakładające się kryteria systematyki ćwiczeń.

Kryterium pozycji wyjściowej do ćwiczeń

Każde ćwiczenie rozpoczyna się w pozycji wyjściowej. Różna pozycja wyjściowa angażuje w większym stopniu jedne partie ciała, inne izoluje od ruchu. Każda stwarza nowe warunki równowagi ciała. Inne warunki do ćwiczeń stwarzamy w staniu, klęku, inne w siadzie, leżeniu, zwisie itp.

W pilates podział ćwiczeń według kryterium pozycji wyjściowych jest istotny ze względu na tok zajęć. Według oryginalnej metody jak pisze José Rodríquez w książce „Pilates dla każdego”: „trening rozpoczyna się w pozycji leżącej, nie obciążającej kręgosłupa i stawów (..) i w miarę upływu czasu zmieniamy ją na bardziej pionową, przechodząc przez ćwiczenia na różnych urządzeniach i wreszcie kończymy w pozycji stojącej”.

Na kursach instruktorów pilates uczy się, że lekcja powinna rozpocząć się rozgrzewką. Ta „wykorzystuje proste ruchy kręgosłupa, kończyn górnych i dolnych we wszystkich płaszczyznach ruchu” we wcześniej ustalonych ustawieniach stóp, kolan, miednicy, krzywizn i elongacji kręgosłupa, ramion i głowy, odbywa się zaś w pozycji stojącej lub leżącej. Ćwiczenia „matwork”, czyli na macie, przechodzą z pozycji pionowej przez klęki, klęki podparte, leżenia, podpory, siady itp. .. ponownie do wertykalnej, bo przecież nie sposób po zajęciach nie wstać i nie pójść do domu.

Jak widać z powyższych tylko cytatów, metodyka pilates licznie korzysta z kryteriów podziału ćwiczeń do tej pory przedstawianych.

Jedno z ostatnich rozważań nasuwa na myśl kolejne.

Kryterium przebiegu ruchu

Także to kryterium, chociaż jawnie nie występujące w literaturze o pilates, na zajęciach ruchowych według tego systemu jest stosowane zawsze. Opiera się na prostej zasadzie, że ćwiczenie musi się rozpocząć i skończyć. Podobnie jak tok zajęć od pozycji leżącej lub stojącej do ponownie stojącej.

Przebieg ruchu definiować będzie pozycja wyjściowa i końcowa ćwiczenia, a także to, co dzieje się pomiędzy nimi. W wielu ćwiczeniach pilates pozycja końcowa ćwiczenia jest pozycją wyjściową, ale nie jest to regułą. Odmienność pozycji końcowej od początkowej występuje dość licznie, jednak sposób przechodzenia z pozycji do pozycji ze względu na charakter i zasady wykonywania ćwiczeń pilates jest odmienny od stosowanych w innych systemach.

Dr Kelly Starrett i Glen Cordoza w książce „Bądź sprawny jak lampart”, traktującej o treningu funkcjonalnym, wyznaczają trzy kategorie ruchów. Kryterium jakie stosują to „stopień trudności utrzymania stabilnej pozycji podczas całego ruchu”.

Kategoria I wg tego podziału to ćwiczenia z pozycji o wysokiej stabilności ciała do pozycji o wysokiej stabilności, pomiędzy którymi występuje ruch „połączenia” mający charakter pełnej kontroli nad nim, działającymi siłami. W kategorii II, autorzy ujmują ćwiczenia różniące się od pierwszej sposobem łączenia pozycji wyjściowej i końcowej. Za sprawą szybkości ruchu ciała następuje przerwanie połączenia, pełnej kontroli nad ruchem, np. przez wyskok i utratę kontaktu z dającym podpór podłożem.

Kategoria III wg Starretta i Cordozy to ćwiczenia rozpoczynające się w pozycji o wysokiej stabilności, kończące się nową pozycją o wysokiej stabilności, z przerwanym połączeniem pomiędzy nimi za pomocą szybkości lub przez przyjęcie „pozycji przejścia” umożliwiającej przyjęcie wspomnianej nowej pozycji o wysokiej stabilności.

Kryterium działania łańcuchów kinematycznych

Z kryterium przebiegu ruchu i podziałem ćwiczeń na kategorie według Starretta i Cordozy koreluje podział ćwiczeń według łańcuchów kinematycznych otwartych i zamkniętych. Te drugie odpowiadają ćwiczeniom kategorii pierwszej. Elementy działania szybkości, wyskoku, przejścia w w większym stopniu oparte będą z zastosowaniem łańcuchów kinematycznych otwartych.

Pilates, rekomendowany od początku swojej historii dla osób z dysfunkcjami ruchowymi, także dla osób starszych ze względu na zasadę nie forsownego, mającego poprawiać zdrowie i sprawiać przyjemność ruchu opierał się na ćwiczeniach kategorii pierwszej wg Starretta i Cordozy. Także na ćwiczeniach o łańcuchach kinematycznych zamkniętych, gwarantujących większą stabilność pracy stawów i bezpieczeństwo wykonywanego ruchu. Podlegając licznym wpływom np. gimnastyki, sztuk walki, tańca pilates częściej sięgał po dynamiczne ćwiczenia kategorii drugiej i trzeciej.

Stąd pojawił się Pilates Dance. Wykorzystywana jest w nim zmienność pozycji ciała i jego przebiegu, złożone sekwencje ruchów i ich połączeń, czyli projekt choreograficzny.

Kryterium ruchu o nawykach zamkniętych i otwartych

Choreografia wyznacza ściśle określony plan ruchu. Opiera się na kształtowaniu nawyków zamkniętych. Rozpoczynając ruch wiemy i mamy nad tym kontrolę, jakim przebiegiem ruchu i do jakiej pozycji końcowej dążymy. Inaczej wygląda to w kształtowaniu nawyków otwartych. Ruch jest dobierany na podstawie reakcji na czynniki zewnętrzne. Reakcje mogą być automatyczne. Uruchamiane sekwencje działań, które są nawykiem. Ale zawsze mamy do czynienia z reakcją z wyborem.

Pilates nie ma takich ćwiczeń. Stosując to kryterium, po stronie zbioru ćwiczeń z nawykami zamkniętymi znajdą się wszystkie ćwiczenia pilates. Nawet te pilates dance. Nawyki otwarte mają duże znaczenie w sportach walki, grach zespołowych, dyscyplinach takich jak tenis, badminton. Także narciarstwo zjazdowe czy skoki narciarskie, gdzie czynnikiem zmuszającym do reakcji z wyborem nie są działania przeciwnika, ale ukształtowanie terenu czy podmuchy wiatru.

Kryterium działających mięśni

Ostatnie omawiane kryterium kieruje systematykę podziałów ćwiczeń na czynniki różnicujące zawarte nie na zewnątrz ćwiczącego ciała, ale w jego wnętrzu. Reakcje z wyborem lub nawyki o charakterze zamkniętym są ściśle związane z działaniem m.in. układu nerwowego człowieka. Nawyk ruchowy to z kolei instrukcja z tegoż układu kierowana do mięśni, informacja z receptorów biegnąca do tegoż układu. Jednym słowem projekt sprzężenia zwrotnego, czego wynikiem jest taki a nie inny ruch, reakcja ruchem.

Zagłębiając się w temat funkcjonowania ciała „od środka” należy przytoczyć bardzo częste kryterium podziału ćwiczeń w pilates. Opiera się ono na działaniu wyselekcjonowanych mięśni lub grup mięśniowych. Mamy ćwiczenia na mięśnie szyi, ramion, barków, górnej części tułowia, piersiowe, mięśnie „centrum”, więzadła podkolanowe, mięśnie oddechowe itd.

Podział ten koreluje z kryterium podziału według części ciała. Zauważymy jednak pewną modyfikację znanej nam anatomii. Nie mamy takiej część ciała jak „centrum”, takowa nie istnieje. Mamy brzuch, miednicę, plecy, klatkę.. Mięśnie „centrum” to wyodrębniona w pilates grupa mięśni, która sprawuje podstawową kontrolę nad każdym naszym ruchem. Związana jest z główną zasadą ćwiczeń pilates, ruchu „od środka”, „power house”.

Jak podaje książką pod redakcją Roberta Schleipa „Powięź. Sport i aktywność ruchowa” „Joseph Pilates używał określenia „power house” do opisu mocnego obszaru zlokalizowanego pomiędzy dolnymi żebrami a miednicą, w którym to właśnie zachodzić ma środkowanie lub proksymalna inicjacja ruchu.” Do grupy mięśni, które należy otoczyć szczególną kontrolą w systemie pilates zaliczył wspomniane mięśnie: poprzeczny brzucha, dna miednicy, wielodzielne, przeponę.

Przyjęta formuła systemu ćwiczeń pilates wiąże się z kolejnym kryterium podziału ćwiczeń, które nie są ukazywane w jawnym porządku systematyki ćwiczeń, ale występują w każdej praktyce pilates.

Kryterium działania mięśni powierzchownych i głębokich

Ruch „od środka”, z zaangażowaniem mięśni „centrum” ukazuje pewną hierarchię dla ruchu. Mięśnie głębiej położone odpowiedzialne są bardziej za stworzenie najwłaściwszych warunków, wzajemnego położenia części, narządów, struktur ciała i biotensegracji, systemu napięć między nimi, dla działania mięśni leżących powierzchownie.

Te ostatnie uruchamiają wizualny ruch. Poruszają kończynami, zginają czy skręcają tułów itp. W pilates ten ruch jest oczywiście obecny. Ale nie jest tak dynamiczny i zamaszysty jak np. w wielu dyscyplinach sportowych czy fitness. Wiąże się to ściśle z zasadami ćwiczeń, w których koncentracja, kontrola, precyzja ruchu, jakość jest ważniejsza od motorycznych efektów.

Nie można powiedzieć, że zawodnik biegnący na 400 metrów przez płotki angażuje tylko mięśnie powierzchowne. Nie. Ruch zawsze angażuje mięśnie leżące niżej i bliżej powłoki skórnej człowieka. Jednak ćwiczenia są różnie akcentowane. W pilates akcentuje się działanie mięśni głębokich, stąd wyprowadza się dalej, czy bardziej zamaszyście wykonywane ruchy.

Mówiąc o mięśniach głębokich i powierzchownych, także o podziale według kryterium działających mięśni nie sposób zweryfikować tych podziałów działaniem powięzi. Joseph Pilates żył w czasach, w których rola powięzi była dopiero odkrywana. On sam, swoim systemem w znacznej mierze, może w jakiejś części nieświadomie przyczynił się do rozwoju wiedzy na temat działania tej tkanki w człowieku i jej roli w ruchu.

Zasady jakie stworzył w jakiejś części pokrywają się z zasadami treningu powięzi, chociażby przytoczona wyżej inicjacja ruchu w części proksymalnej. W systemie pilates, rolę tą najczęściej spełnia wspomniany „power house”.

Kryterium działania taśm powięziowych

Kryterium podziału ćwiczeń pilates według działania taśm powięziowych może pojawić się w najnowszych publikacjach, chociażby takiej jak wspomniana książka „Powięź. Sport i aktywność ruchowa”. System pilates jest weryfikowany od strony rozwijającej się wiedzy o działaniu taśm powięziowych, ich znaczenia w generowaniu ruchu, w treningu wszelkiego rodzaju.

Skoro temat powięzi został „otwarty” dla pilates można przyjrzeć się kolejnemu podziałowi ćwiczeń, który nie jest swoistym kryterium.

Kryterium własności ruchu w ciele

Spośród różnych własności ruchu wymienić można trzy, które w charakterystyce ćwiczeń pilates mają często miejsce. Są to stabilizacja, wzmacnianie, rozciąganie. Dzisiaj mówimy nie o mięśniach, ale o układach powięziowo-mięśniowych, chociaż do tego czasu terminy te dotyczyły jedynie mięśni. Mówimy stabilizujemy ułożenie miednicy, wzmacniamy jako pierwsze mięśnie, rozciągamy mięśnie.

Owe własności ćwiczeń są obecne w każdym. Dlatego trudno mówić tu o kryterium „szufladkowania”, skoro wszystkie są w tej samej szufladzie. Jednak kryterium to ma sens, gdy wyznaczamy akcenty. Ćwiczenia, które w większym stopniu mają na celu stabilizowanie jakiegoś rejonu ciała, wzmacniania określonych mięśni, układania działania konkretnych powięzi, rozciągania wyizolowanego układu powięziowo-mięśniowego.

Mówiąc o własnościach ruchu w ciele nie sposób nie uwzględnić „odkrytych” powięzi i dzielić ćwiczenia pod kątem właściwości ich działania. Zajmuje się tym już teoria treningu powięziowego.

Określanie w tym względzie części „wyizolowanych” jest także, za sprawą wiedzy o działaniu powięzi już nieadekwatne. Organizm ludzki zawsze działa jako całość. Każdy ruch rozpływa się po całym naszym ciele. Trudno więc mówić o ćwiczeniach izolowanych. Chyba, że pod tym określeniem rozumieć „większą aktywność” jednych mięśni, części, taśm a „mniejszą aktywność” innych. Kryterium takie ma swoje znaczenie.

Kryterium ilości zaangażowanych mięśni

Niektóre ruchy angażują przede wszystkim pojedyncze grupy mięśni, wymagają dokładnego wykonania w ustabilizowanej pozycji. W ten sposób ograniczają udział w ruchu inne, poza zaangażowanymi grupami mięśnie. Tak o ćwiczeniach izolowanych piszą Zbigniew Trzaskoma i Łukasz Trzaskoma w książce „Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej sportowców”. Chociaż wiemy, że za sprawą powięzi ruch, nawet najsubtelniejszy i najdrobniejszy ma swój udział w całym ciele, to jednak wrażenie wizualne ruchu takim, izolowanym, pozostaje.

W pilates jest bardzo dużo takich ćwiczeń ze względu na przyjmowanie pozycji izolowanych, tzn. leżenia, siadu itp. Te, będąc wyjściową pozycją do ćwiczeń powodują, że znaczna część mięśni jest wyłączona z ruchu, a częściej zaangażowana w funkcję stabilizującą.

Inna kategoria ćwiczeń według kryterium ilości zaangażowanych mięśni to ćwiczenia segmentowe. W takich pracuje na pełnych obrotach kilka, najczęściej dużych grup mięśniowych. Wykonywanie ich wymaga swobody ruchu większej części ciała. Ale dopiero kolejna grupa, ćwiczenia globalne „angażują kompleksowo mięśnie całego ciała”.

Prawdą jest, że ostatnia z wymienionych grup ćwiczeń potrafi generować największą siłę, moc, dynamikę ruchu. Logiczne, bo uruchamia w tym celu „kompleksowo” cały arsenał możliwości ruchowych ludzkiego ciała. Dzisiaj wiemy, że w dużej mierze za sprawą działania taśm powięziowych, a nie tylko mięśni.

Kolejne kryteria podziału ćwiczeń pilates będą wyłaniać się z metodyki zajęć.

Kryterium warunków, stosowanych urządzeń i przyborów

Ćwiczenia na aparatach ruchowych, których pierwsze konstrukcje zawdzięczamy Josephowi Pilatesowi będą stanowiły pokaźny zasób. Z każdym urządzeniem kojarzyć można grupę ćwiczeń, które można na nim wykonywać. Ćwiczenia wykonywane na macie mogą odbywać się z przyborami: taśmami, piłkami redondo, piłkami fit, ciężarkami, wałkami itp.

Pomocą w ćwiczeniu może być ściana lub krzesło. Co stwarza kolejne grupy ćwiczeń według tego kryterium podziału. Ćwiczenia wykonywane na powietrzu, w plenerze też będą miały swoją specyfikę. Chociażby dlatego, że warunki mogą pewne ćwiczenia wykluczać. Jednak wyjście ćwiczeń pilates z ciasnych i sztucznych czterech ścian jest dla tego systemu na pewno „uzdrawiające”.

Kryterium zastosowania w toku zajęć

Inny podział metodyczny ćwiczeń pilates to rozgrzewkowe, zawarte w części głównej zajęć i „cooling down”, czyli schładzające. To istotny podział dla właściwego przebiegu zajęć pilates. Dzieląc części toku zajęć na jeszcze mniejsze np. oddychania, postawy, relaksu, wizualizacji, inne o charakterze mentalnym, bardziej szczegółowe dotyczące części głównej, otrzymamy kolejne grupy, a może podgrupy ćwiczeń pilates.

Kryterium stopnia zaawansowania

Nie każde ćwiczenie będzie jednakowej trudności. Każde ćwiczenie może mieć dużo odmian, często subtelnych, ale jednak zwiększających lub zmniejszających trudność wykonania. Zgodnie z zasadą pilates ćwiczenia z reguły mają sprawiać przyjemność, komfort. Każdy ćwiczący „gra jakby w swojej własnej lidze” i nie stosuje się rywalizacji. Jednak z czasem ćwiczenia łatwe stają się nudne. Trzeba sięgać po trudniejsze, po nowe wyzwania dla ciała i nie pozwolić rządzić się rutynie.

Dlatego ćwiczenia pilates dzieli się na te dla początkujących, średniozaawansowanych i zaawansowanych.

Kryterium częstotliwości wykonywania

Kolejne metodyczne kryterium dotyczy częstotliwości wykonywania. Czy każde ćwiczenie można wykonywać codziennie? Które dobrze wykonywać 2-3 razy w tygodniu? A jakie, jeśli ćwiczy się tylko 1 raz w tygodniu? Na te pytania może odpowiedzieć pogrupowanie ćwiczeń według zaleceń częstotliwości wykonywania.

Z takiego podziału ćwiczeń konstruuje się programy szyte dla każdego. Początkującego, zaawansowanego, mającego czas na ćwiczenia raz w tygodniu czy pasjonującego się pilatesem codziennie.

Motywacja do wykonywania ćwiczeń może okazać się także ciekawym kryterium ich podziału.

Kryterium właściwości utylitarnych

Pilates ćwiczy się z jakiegoś powodu. Ćwiczenia muszą więc odpowiadać potrzebom ludzi. Do czego można używać ćwiczeń pilates? Dla uzyskania korzyści zdrowotnych. To może być poprawa funkcjonalności, zakresu, płynności ruchu, elastyczności ciała. Co za tym idzie, samopoczucia, także wolności od stresu, odreagowania umysłu i ciała od presji dnia pracy zawodowej.

Korzyści zdrowotne mogą przybrać wymiar leczenia. Najczęściej bólu pleców, ale nie tylko. Historia praktyk Josepha Pilatesa wskazuje, że pilates właściwie stosowany może służyć jako rehabilitacja przeróżnych urazów, nie tylko już tych nabytych w wyniku wojny. Także jako element przygotowania i powrotu do kondycji dla kobiet rodzących dzieci.

Wśród utylitarnych, czyli użytkowych własności ćwiczeń pilates znajdą się także te skierowane na wygląd własny, smukłą sylwetkę, jędrne i wzmocnione ciało. W powiązaniu z innymi zajęciami, jako uatrakcyjnienie planu treningowego lub też jego uzupełnienie, konkretnymi ćwiczeniami lub całością zajęć jako swoisty trening wpływający na odciążenie i aktywizowanie odnowy biologicznej organizmu.

Ćwiczenia bądź też grupy ćwiczeń pilates będą miały w tym względzie swój określony charakter utylitarny.

Redukcjonizm w pilates

Obliczmy: 2+2+2+2+2=10. Dodajemy części ciała, rodzaje ruchów, ich płaszczyzny, działające mięśnie, powięzi. Definiujemy przebieg ruchu, jego konotacje wewnątrz ciała. Zajmując się składnikami budujemy całość. Pilates ma swój bogaty wymiary redukcjonistycznej metodologii.

Holizm w pilates

Jednak także, jak niepoprawny matematyk, „zauważył”, że 2+2+2+2+2 wcale nie równa się 10, może tylko czasami. Pojęcie „mięśni centrum” może być tego przykładem. Od nich inicjowany jest ruch całego ciała i nie sposób podzielić tej części na mniejsze. Trzeba rozpatrywać ją w całości dającej kolejnej całości nowe możliwości.

Przyglądając się licznym kryteriom podziału ćwiczeń, liście prawideł, którymi się kierują, nie sposób nie ujrzeć całości, jako w sposób niesamowity uporządkowanej i rozplanowanej. I najważniejsze, zintegrowanej, bo funkcjonującej, dającej sobie radę z życiem, a nawet w tym życiu czującej się jak przysłowiowa ryba w wodzie.

Pilates na wojnie

Pilates stosowany pozwala czuć się „tej rybce” swobodniej, lepiej dostosowanym. Co ma szczególne znaczenie w czasach, gdy środowisko nie jest już tylko „czystą wodą”. Chodzi tu bardziej o nawyki ruchowe, tryb życia, do którego zmusza nas cywilizacja, a które nie służą zdrowiu naszego ciała. Być może idea Josepha Pilatesa, aby pomagać poszkodowanym w wojnie jest nadal aktualna. Dla nas, „w wojnie” z wybrykami odstępującej od natury cywilizacji. Chyba, że działa ona na nas nadal przez dobór naturalny. Tym razem, promujący już nie człowieka „wyprostowanego”, ale siedzącego przed komputerem. Pochylonego nad smartfonem, biurkiem i rozwijającego więź ze sztuczną inteligencją.

Praca Zbigniewa i Łukasza Trzaskomy „Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej sportowców” może posłużyć jako pewna analogia do pilates. Autorzy zarzucają w niej zasadność testowania siły mięśniowej człowieka za pomocą ręcznego dynamometru. Mierzy ona jedynie siłę chwytu. Można powiedzieć, że jest to siła lokalna. Jednak dopiero używając całego ciała organizm generuje największe przejawy siły mięśniowej i w takich testach powinna ona być mierzona. W ćwiczeniach o charakterze globalnym.

Zdrowie i samopoczucie, inne cele utylitarne tutaj wymienione mogą służyć jako swoisty cel i jednocześnie test użyteczności ćwiczeń pilates. Całość, która wnosi do rozrachunku społecznego wartość tylko dodaną.

Holistyczny wymiar pilates może się jeszcze wzmóc za sprawą ściślejszego łączenia sił tego systemu z treningiem powięzi. Także biotensegracją ciała fizycznego, tak ciekawie opisywaną przez Mary Bond w książkach „Jak prawidłowo chodzić, stać, siedzieć” i „Mandala świadomości ciała”. Powięzi i biotensegracja to perspektywa patrzenia na funkcjonowanie ciała jako całości, różnej od sumy poszczególnych części.

Emergentny pilates

Dobór naturalny poprzez selekcję mutacji, które potrzebne są człowiekowi wynosił go na coraz wyższy poziom. Aż do cywilizacji zaawansowanej, jak nam się przynajmniej wydaje, technologicznie. Nasze organizmy zostały zaadoptowane do życia w obecnych warunkach i środowisku. Także tym, które sami stworzyliśmy.

Czy system pilates może mieć wymiar emergentny i zgodnie z równaniem: ok.10 x 77 = ∞, przygotować nas do wejścia na wyższy poziom? Czym jest ów wyższy? Czy utrzymaniem sprawności fizycznej dla rozwoju mózgu? A może w całości tkwią zasoby, którym wspomniany dobór naturalny pozwoli zaistnieć w przyszłości? Jak w przypadku rezonansu pól morficznych Ruperta Sheldrake, biotensegracją ludzkiego ciała ruszyć biotensegracją rozszerzoną.

Maciej Kolomski

Bibliografia

1. Pod redakcją Robert Schleip, Amanda Baker „Powięź. Sport i aktywność ruchowa”, Edra Urban & Partner, Wrocław 2017
2. Christopher Wills „Dzieci Prometeusza”, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2002
3. Rupert Sheldrake „Nowa biologia”, Virgo Książki Budzące Świadomość, Warszawa 2013
4. „Biblia”, Wydawnictwo M, Kraków 2017
5. Jack Tresidder „Symbole i ich znaczenie”, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001
6. Vera F.Birkenbihl „Nowe siano w głowie?”, Wydawnictwo KOS, Katowice 2003
7. Kazimierz Fidelus, Józef Kocjasz „Atlas ćwiczeń”, Biblioteka Trenera PKOL, Warszawa 1971
8. José Rodríquez „Pilates dla każdego”, Bellona SA, Warszawa 2009
9. Kelly Starrett, Glen Cordoza „Bądź sprawny jak lampart”, Galaktyka 2015
10. Zbigniew Trzaskoma, Łukasz Trzaskoma „Kompleksowe zwiększanie siły mięśniowej sportowców”, Biblioteka Trenera, Warszawa 2001
11. Mary Bond „Jak prawidłowo chodzić, stać, siedzieć”, Virgo Książki Budzące Świadomość, Warszawa 2017
12. Mary Bond „Mandala świadomości ciała”, Wydawnictwo Virgo, Warszawa 2021
13. Materiały szkoleniowe: „Kurs instruktora pilates Basic Pilates Instructor Moduł I”, opracowanie Studio Ruchu Rehabilitacji i Pilates REHA-FIT Beata Adamczyk, 2009
14. Materiały szkoleniowe: „Kurs instruktora pilates Basic Pilates Instructor Moduł II”, opracowanie Studio Ruchu Rehabilitacji i Pilates REHA-FIT Beata Adamczyk, 2009